Σχολείο: τα προβλήματα δε λύνονται με επιστροφή στο παρελθόν | Γιώργος Μπάρμπας
“Απουσιάζει ένα όραμα για το σχολείο, ένας στόχος που να συγκινεί και να κινητοποιεί τον μαθητή. Από αυτό το όραμα δεν μπορεί να απουσιάζει η ανάγκη για προσωπική ελευθερία, με την προϋπόθεση της ευθύνης και της ικανότητας για τη διαχείρισή της. Μιας ελευθερίας που θα στρέψει την κουλτούρα του εγωκεντρισμού και της βίας σε μια κουλτούρα αρμονικής συνύπαρξης του «εγώ» με το «εμείς» ταυτόχρονα με την ικανότητα να επιλύουμε προβλήματα, διαφωνίες και συγκρούσεις ικανοποιώντας και τις δύο πλευρές.”
πρ. επίκουρος καθηγητής ειδικής εκπαίδευσης στο ΑΠΘ
Το κείμενο αποτελεί ένα σχόλιο, μια απόπειρα διαλόγου με το κείμενο του κ. Ε. Δημόπουλου «Παιδική παντοδυναμία και σχολείο».
Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας αναδεικνύει το θέμα της παραβατικότητας των νέων στο σχολείο, της συμπεριφοράς που καταπατά κάθε κανόνα ευγένειας και ευπρέπειας, σεβασμού της λειτουργίας του σχολείου και της δουλειάς των εκπαιδευτικών. Οι διαπιστώσεις του κειμένου είναι κοινή εμπειρία πολλών εκπαιδευτικών, ανεξάρτητα από την έκταση του φαινομένου, που ναι μεν δε γνωρίζουμε την ακριβή του εικόνα, έχουμε όμως αρκετά στοιχεία ότι επιδεινώνεται.
Ο κ. Δημόπουλος αναφέρεται σε τρεις παράγοντες που τους θεωρεί βασικούς για την επιδείνωση αυτού του φαινομένου:
α) Τα ελλείμματα στην επιστημονική επάρκεια του εκπαιδευτικού στο αντικείμενο που διδάσκει. Κατά τον συγγραφέα ο εκπαιδευτικός που γνωρίζει σε βάθος το πεδίο του είναι εξαιρετικός παιδαγωγός, μπορεί να κερδίζει την προσοχή των μαθητών, να κεντρίζει την περιέργειά τους, να ενεργοποιεί τη συμμετοχή τους.
β) Η υποβάθμιση ακόμα και ο ευτελισμός της ιεραρχίας στη σχέση διδάσκοντα και μαθητή. Όπως αναφέρει «Η σχέση δασκάλου και μαθητή είναι εξ ορισμού ασύμμετρη. Έχει ρόλο καθοδηγητικό, ασκεί κυριαρχία, είναι μέντορας της εκπαιδευτικής προσπάθειας του μαθητή.»
γ) Η οικογένεια. «Οικογένεια, σόσιαλ μίντια και καταναλωτισμός έχουν φουσκώσει τον εγωκεντρισμό παιδιών και εφήβων.»
Το κείμενο διαπιστώνει επίσης ότι «το παιδί στην εποχή μας και στον πολιτισμό μας έχει γίνει παντοδύναμο. Και στην οικογένεια και στο σχολείο. Η κριτική, η ανάληψη ευθυνών, οι περιορισμοί, οι στερήσεις έχουν δαιμονοποιηθεί. Και όμως όχι μόνο είναι άξονες της παιδαγωγικής, αλλά συστατικά στοιχεία της ίδιας της ζωής… Η παιδαγωγική της κολακείας που έχει εγκατασταθεί στα σχολεία μας εξασθένησε την προσπάθεια των μαθητών και τους αποπροσανατόλισε.»
Η απουσία του μαθητή από την ερμηνεία
Οι διαπιστώσεις του συγγραφέα είναι οφθαλμοφανείς. Σημειώνουμε, όμως, ότι ταυτόχρονα λειτουργούν και ως ερμηνεία για την πραγματικότητα που εκθέτει. Και εδώ διατυπώνεται ο αντίλογος, γιατί από τις διαπιστώσεις απουσιάζουν και άλλα σημαντικά δεδομένα με σημαντικότερο ο μαθητής ως πρόσωπο, ως υποκείμενο της μαθησιακής, σχολικής και κοινωνικής ζωής και άρα ως υποκείμενο στον παιδαγωγικό μας προβληματισμό.
Η μαθησιακή διαδικασία και η απόρριψη του σχολείου
Ξεκινώντας από την μαθησιακή διαδικασία, η επιστημονική επάρκεια του διδάσκοντα σ’ αυτό που διδάσκει είναι πράγματι αναγκαίος όρος αλλά όχι επαρκής. Η μαθησιακή διαδικασία απαιτεί επάρκεια σε θέματα διδακτικής και παιδαγωγικής. Δεν αρκεί να διαθέτει ο διδάσκων την επιστημονική γνώση των Μαθηματικών ή της Ιστορίας που διδάσκει αλλά και την επιστημονική γνώση του τι είναι η «γνώση» και πώς χτίζεται, και κατά συνέπεια ποιος είναι ο δικός του ο ρόλος σ’ αυτή τη διαδικασία. Η σημερινή μαθησιακή διαδικασία στο σχολείο περιστρέφεται κατά κανόνα γύρω από τον λόγο του διδάσκοντα, με τους μαθητές να καλούνται να μπουν με τον ένα ή άλλο τρόπο στη λογική του. Οι μαθητές, στην καλύτερη περίπτωση, συμμετέχουν με ερωτήσεις και απορίες που περιστρέφονται γύρω από αυτά που παρουσιάζει ο διδάσκων. Κατά κύριο λόγο βρίσκονται σε ρόλο ακροατή ή θεατή της διδασκαλίας, ακόμα κι αν αυτή χρησιμοποιεί σύγχρονα τεχνικά μέσα για να γίνει πιο φιλική και αποτελεσματική. Αυτό όμως είναι ταυτόχρονα και ένα βασικό πρόβλημα στη διαδικασία του μαθήματος. Η διδασκαλία δεν αναδεικνύει τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του μαθητή, ώστε να τις εξελίξει, αλλά στην καλύτερη περίπτωση αναδεικνύει τις δυνατότητες να παρακολουθεί τον λόγο του διδάσκοντα. Η μεγάλη στροφή που επιχειρείται τις τελευταίες δεκαετίες στην Δυτική Ευρώπη και αλλού με την επιλογή να γίνει επίκεντρο της μαθησιακής διαδικασίας η επεξεργασία από τους ίδιους τους μαθητές προβλημάτων, ερωτημάτων και προβληματικών καταστάσεων, αποτελεί ακόμα στην Ελλάδα μια περιθωριακή πρακτική. Η πιο σημαντική απόδειξη για την υστέρηση του ελληνικού σχολείου σ’ αυτό τον τομέα είναι η σταθερή αποτυχία εδώ και 20 χρόνια των Ελλήνων μαθητών στις διεθνείς συγκριτικές αξιολογήσεις του PISA όπου οι μαθητές καλούνται να διαχειριστούν και να επιλύσουν προβλήματα. Ελάχιστοι σε ποσοστό εκπαιδευτικοί ακολουθούν αυτή τη διδακτική και παιδαγωγική μέθοδο. Η ενεργή συμμετοχή των μαθητών στην επίλυση προβλημάτων μέσα στην τάξη μέσα από συλλογικές διεργασίες τους βγάζει από την κατάσταση του παθητικού ακροατή ή θεατή της παράδοσης και τους κάνει ενεργούς στην προσπάθεια να βρουν απαντήσεις, να ψάξουν λύσεις, να διατυπώσουν στην ομάδα των συμμαθητών σκέψεις, προβληματισμούς και επιχειρήματα. Αυτό αναδεικνύει τις δικές τους δεξιότητες και αδυναμίες και κάνει τελικά το μάθημα πιο ζωντανό και ενδιαφέρον. Συμμετέχουν με μεγαλύτερη διάθεση και αποκομίζουν το όφελος της επεξεργασίας των δεξιοτήτων και των γνώσεων που απαιτούνται για την επίλυση των προβλημάτων.
Σε όσα συμβαίνουν μέσα στη μαθησιακή διαδικασία χρειάζεται να προσθέσουμε ακόμα μια σημαντική διάσταση. Απουσιάζει κατά κανόνα η επεξεργασία της αναγκαιότητας για τους μαθητές της διδασκόμενης γνώσης. Το ερώτημα που ακούγεται όλο και πιο συχνά από τους μαθητές «γιατί να το μάθουμε αυτό;» ή «που θα το χρειαστώ στη ζωή μου» παραμένει συνήθως αναπάντητο ή απαντιέται με γενικολογίες και αοριστολογίες. Κι όμως κανένας άνθρωπος σε οποιαδήποτε ηλικία και περιβάλλον δεν επιδιώκει να μάθει κάτι που δεν αναγνωρίζει την αναγκαιότητα να μάθει. Η ενεργή συμμετοχή στο μάθημα με τον τρόπο που αναφέρθηκε παραπάνω είναι ένας θετικός παράγοντας αλλά δεν αρκεί, ιδιαίτερα όσο ανεβαίνουμε ηλικιακά τις βαθμίδες του σχολείου.
Η έλλειψη ενδιαφέροντος για τα μαθήματα και η απόρριψη του σχολείου από τους μαθητές δεν είναι καινούριο φαινόμενο. Τα μηνύματα τα έχουμε εδώ και 35 χρόνια αλλά τα αγνοούμε ή τα αποφεύγουμε. Αναφέρομαι στις πρώτες καταλήψεις λυκείων και γυμνασίων του 1990 με αφορμή μια ανόητη εγκύκλιο του υπουργείου Παιδείας που ήθελε να ρυθμίσει την εμφάνιση των μαθητών. Τότε, όπως και την επόμενη χρονιά, έγιναν δεκάδες καταλήψεις σε όλη τη χώρα με σημαντική συμμετοχή των μαθητών, στις οποίες κυριαρχούσαν συνθήματα ενάντια στο σχολείο. Χαρακτηριστικό είναι ένα σύνθημα «Όχι αδικαιολόγητες απουσίες αλλά δικαιολογημένες παρουσίες». Το σύνθημα αυτό είχε διατυπωθεί από μαθητές λυκείου στην εξέγερση του Μάη του.’68. Είναι εντυπωσιακό μέσα από ποια υπόγεια διαδρομή (άγνωστη σε μένα) το σύνθημα αυτό ζωντάνεψε στα ελληνικά σχολεία 22 χρόνια μετά. Τότε η εκπαιδευτική κοινότητα αλλά και συνολικά η ενήλικη κοινωνία ξαφνιασμένη από την πρωτόγνωρη αντίδραση των μαθητών στάθηκε με αμηχανία και με μόνη επιδίωξη να αποκατασταθεί η ηρεμία στα σχολεία. Με ρητορείες του τύπου «να ακούσουμε τι λένε οι νέοι μας» υποσχεθήκαμε στους μαθητές ότι θα συζητήσουμε τα αιτήματά τους με μύχια επιδίωξη να τους ξαναβάλουμε στη σχολική τάξη. Και όταν το πετύχαμε ξεχάσαμε την υπόσχεσή μας. Και ποτέ στη συνέχεια δεν ασχοληθήκαμε με το τι λένε οι μαθητές. Ούτε κι όταν 15 χρόνια αργότερα στην έρευνα του ίδιου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου οι μαθητές λυκείου δήλωναν σε συντριπτικά ποσοστά απόρριψη των μαθημάτων (Σχετικά στοιχεία παραθέτω σε προηγούμενο κείμενο “Εθνικό απολυτήριο: μια οργανωτική διαχείριση με απουσία της παιδαγωγικής” και “Εθνικό απολυτήριο: μια οργανωτική διαχείριση με απουσία της παιδαγωγικής“. Οι παρεμβάσεις που έκαναν κατά διαστήματα οι υπουργοί Παιδείας (δίχως να αναγνωρίζουν ποτέ ανοικτά και επίσημα το πρόβλημα αυτό) ήταν να αλλάζουν τα Αναλυτικά Προγράμματα και τα σχολικά βιβλία, κάτι που ήταν απολύτως σίγουρο ότι δεν ήταν σε θέση να αλλάξει την πραγματικότητα μέσα στην σχολική τάξη.
Η σύγχρονη εποχή του αιτήματος της προσωπικής ελευθερίας
Γιατί όμως συμβαίνουν όλα αυτά στο σχολείο με τους μαθητές; Οι επισημάνσεις που έγιναν παραπάνω βοηθούν να καταλάβουμε ορισμένες πλευρές αυτών των αντιδράσεων των μαθητών, αλλά δεν φαίνονται επαρκείς. Γιατί, όμως, όλα αυτά δεν συνέβαιναν σε προηγούμενες εποχές, πριν 40, 50 χρόνια και παλιότερα; Μήπως τότε το σχολείο ήταν καλύτερο; Μήπως οι εκπαιδευτικοί σήμερα είναι λιγότερο καταρτισμένοι, χειρότεροι παιδαγωγοί; Μήπως τα Αναλυτικά Προγράμματα και σχολικά βιβλία είναι τώρα χειρότερα από τα παλιά; Τίποτε από όλα αυτά δεν συμβαίνει. Ούτε οι μαθητές έχουν διαφορετικό DNA από τη δική μου εποχή της εφηβείας. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η εποχή έχει αλλάξει, δηλαδή η κοινωνία και η κουλτούρα της. Και αν δεν πάρουμε σοβαρά υπόψη αυτή την αλλαγή δεν θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε ουσιαστικά τα προβλήματα που συζητούμε.
Οι αλλαγές στη δική μας κοινωνία ακολούθησαν, όπως συμβαίνει κατά κανόνα, τις μεγάλες αλλαγές που παρατηρήθηκαν στις κοινωνίες της Δυτ. Ευρώπης και Β. Αμερικής με αφετηρία την μεγάλη κοινωνική έκρηξη του Μάη του ’68 στην οποία συμμετείχαν εκατομμύρια πολίτες όλων των ηλικιών και επαγγελμάτων, ιδίως όμως νέοι. Τότε εκφράστηκε με τον πιο σαφή και έντονο τρόπο «Το αίτημα για προσωπική ελευθερία, το οποίο καλύπτει βασικές πτυχές της ύπαρξης του σύγχρονου ανθρώπου, όπως ο αυτοπροσδιορισμός, η ανάγκη να έχει νόημα για τον άνθρωπο η ζωή και το επάγγελμα που κάνει, η απαίτηση να ορίζει ο ίδιος ο πολίτης τη ζωή του σύμφωνα με τις δικές του επιλογές, η αυτοπραγμάτωση, η απελευθέρωση από υποκριτικές και ψευδεπίγραφες ηθικές επιταγές. Με δυο λόγια, για πρώτη φορά στην κοινωνική ιστορία αναδείχθηκε σε μαζικό επίπεδο ο πολίτης ως πρόσωπο, ως κοινωνικό και πολιτικό ον που βούλεται, επιλέγει, αποφασίζει και δρα σύμφωνα με τις δικές του επεξεργασίες και προτεραιότητες. Αυτό το στοιχείο ήρθε για να μείνει και απαιτείται να είναι αφετηριακό σημείο του όποιου κοινωνικού και εκπαιδευτικού προβληματισμού μας.» Αυτό συνδέθηκε με την «αμφισβήτηση των (τότε) κυρίαρχων κοινωνικών και ηθικών αξιών, η οποία οδήγησε και σε σοβαρή αμφισβήτηση των πολιτικών και πολιτειακών θεσμών στα κράτη της Δυτικής Ευρώπης, της Β. Αμερικής και στη συνέχεια και στη χώρα μας.» Αυτή η συνθήκη, την οποία σταδιακά αποδέχτηκαν οι κυβερνώντες με νέους θεσμούς και πρακτικές, ανέδειξε και την αληθινή ποιότητα των επιλογών του πολίτη, την ποιότητα των δικών του χαρακτηριστικών με τα οποία επεξεργάζεται και κάνει τις επιλογές του, ανέδειξε την κουλτούρα και τις αδυναμίες του να επεξεργάζεται και να επιλύει προσωπικά, συλλογικά και κοινωνικά προβλήματα. Η προσωπική ελευθερία έγινε αντιληπτή ως ελευθερία του «εγώ» έξω από τη σχέση μας με τον άλλο, μια ελευθερία που κινήθηκε προς τον ατομικισμό, με κατάληξη «την κουλτούρα της βίας και του ανταγωνισμού, του εγωκεντρισμού, της εξουσιαστικής λογικής στις ανθρώπινες σχέσεις, της σύγκρουσης δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.» (όλες οι παραπάνω παραπομπές σε εισαγωγικά από το κείμενο”Ένα σχολείο για την ευθύνη και την ικανότητα στην προσωπική και συλλογική ελευθερία” και “Ο βασικός παιδαγωγικός στόχος του σχολείου: εκπαίδευση στην ευθύνη και ικανότητα για την προσωπική και συλλογική ελευθερία”
Αυτή η συνθήκη οδήγησε και σε σημαντικές αλλαγές στις οικογενειακές σχέσεις. Η ζωή της οικογένειας έγινε πιο δημοκρατική και το κέντρο βάρους μετατοπίστηκε στο παιδί. Μόνο που ο φόβος του αυταρχισμού ταυτίστηκε σε πολλές περιπτώσεις με την έλλειψη ορίων, με την απουσία ευθύνης του παιδιού για τις επιλογές του, οδηγώντας σ’ αυτό που ονομάστηκε «παντοδυναμία του παιδιού». Μας «ανησυχεί» η βία ανάμεσα στους νέους και τα παιδιά στο σχολείο αλλά θέλουμε να αγνοούμε ότι την «πρώτη ύλη» για τις επιλογές τους αυτές την εισπράττουν από μας, από την ενήλικη κοινωνία, στην οποία κυριαρχεί η βία σε όλες της τις εκδοχές. Αυτά τα στοιχεία μπορεί κανείς να τα διακρίνει σε όλη τη τελευταία πεντηκονταετία μέσα από την εξέλιξή τους, η οποία επιταχύνεται με τη βοήθεια της ταχύτατης ανάπτυξης της διαδικτυακής επικοινωνίας. Και φαίνεται ότι θα καθορίζουν για πολύ ακόμα την κοινωνική πραγματικότητα τόσο της δικής μας κοινωνίας όσο και των άλλων δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών. Στοιχεία που συγκρούονται μεταξύ τους και κυρίως η ανάγκη και απαίτηση για προσωπική ελευθερία με την κυρίαρχη κουλτούρα του εγωκεντρισμού και της αμφισβήτησης του «εμείς» της κοινωνίας και των θεσμών της κοινωνικής συνοχής.
Μέσα από αυτή τη σύγκρουση διαμορφώθηκαν μετά το ’70, και στην Ελλάδα μετά το ’80, τα αντιαυταρχικά ρεύματα που κυριάρχησαν στην κοινωνία και στην εκπαίδευση. Οι παλιές αυταρχικές παιδαγωγικές κατέρρευσαν (με συμβολική χρονική στιγμή την κατάργηση του θεσμού των επιθεωρητών) αλλά στη νέα εποχή η παιδαγωγική ήταν απούσα. Δεν υπήρξε πρόταση από πουθενά. Και ενώ στη Δυτική Ευρώπη ερευνούσαν και δοκίμαζαν απαντήσεις, στον τόπο μας το καράβι πήγαινε και πηγαίνει δίχως τιμόνι, όπου το τραβούσε ο αντιαυταρχικός άνεμος.
Και βέβαια τα αντιαυταρχικά ρεύματα φουσκώνουν τον εγωκεντρισμό και ατομικισμό και οδηγούν σε καταστροφές αλλά η απάντηση δεν μπορεί να είναι η επιστροφή στις «γαλήνιες» εποχές του αυταρχισμού και της ανελευθερίας. Και τέτοιες απαντήσεις θα είναι όσες, συνειδητά ή μη συνειδητά, αγνοούν τον μαθητή ως πρόσωπο, ως υποκείμενο που βάζει σε προτεραιότητα το αίτημα για προσωπική ελευθερία. Απαντήσεις που βλέπουν τη λύση σε διαδικασίες «πειθούς» από πάνω προς τα κάτω, δηλαδή από την εξουσία του εκπαιδευτικού, του σχολείου και της οικογένειας προς τον μαθητή, όσο κι αν αυτές θεωρούνται από μας υγιείς και ηθικές, όπως οι προτάσεις του κειμένου που σχολίασα. Και σ’ αυτή τη λογική κινείται και το κείμενο του κ. Δημόπουλου. Η ευρεία αποδοχή που διαπίστωσα ότι έτυχε αυτό το κείμενο, ιδίως από πολλούς εκπαιδευτικούς με θετική και προοδευτική προαίρεση, μ’ ανησυχεί. Φαίνεται ότι είμαστε ακόμα μακριά από το να κατανοήσουμε την εποχή μας και τις ανάγκες της για το σχολείο.
Και κάτι τελευταίο αλλά μάλλον το πιο σημαντικό. Πίσω από όλα αυτά τα προβλήματα που επισημαίνονται εδώ, όσο και στο κείμενο που σχολίασα, υπάρχει ένα ακόμα πιο σοβαρό. Απουσιάζει ένα όραμα για το σχολείο, ένας στόχος που να συγκινεί και να κινητοποιεί τον μαθητή. Από αυτό το όραμα δεν μπορεί να απουσιάζει η ανάγκη για προσωπική ελευθερία, με την προϋπόθεση της ευθύνης και της ικανότητας για τη διαχείρισή της. Μιας ελευθερίας που θα στρέψει την κουλτούρα του εγωκεντρισμού και της βίας σε μια κουλτούρα αρμονικής συνύπαρξης του «εγώ» με το «εμείς» ταυτόχρονα με την ικανότητα να επιλύουμε προβλήματα, διαφωνίες και συγκρούσεις ικανοποιώντας και τις δύο πλευρές. Γιατί ζούμε μέσα σε σχέσεις και η προσωπική ελευθερία του καθενός μπορεί να ικανοποιηθεί στο μέγιστο βαθμό μέσα στην ελευθερία του «εμείς», μέσα από την προσωπική ελευθερία του άλλου. Αυτό απαιτεί εκπαίδευση του νέου ανθρώπου σε όλους τους τομείς της ζωής του, εκπαίδευση που μόνο το σχολείο θα μπορούσε να προσφέρει ουσιαστικά.
Ταυτόχρονα, όμως, ένα όραμα που να συγκινεί και να κινητοποιεί και τον εκπαιδευτικό για να βγει από το τέλμα της απλής διαχείρισης της «ύλης» και της διαχείρισης των κανόνων λειτουργίας του σχολείου. Γιατί το επάγγελμα του εκπαιδευτικού χρειάζεται το φως του οράματος για να είναι ζωντανό.
Δες όλες τις ειδήσεις και τα νέα τη στιγμή που συμβαίνουν
Διάβασε όλες τις σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις στο eDNews
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησέ μας στο X , στο Viber, στο Google News και στο Instagram
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
Μοιράσου το άρθρο μας
| Αν η εικόνα υπόκειται σε πνευματικά δικαιώματα παρακαλούμε να μας ενημερώσετε για να την αντικαταστήσουμε. – If the images are subjected to copyright contact us in order to replace them. |